Աշխարհում տեղի ունեցող ինտեգրման գործընթացների խորացումը, միջազգային կոոպերացիայի ծավալների զգալի աճը, նոր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված այնպիսի արտադրատեսակների արտադրությունը, որին մասնակցում են տասնյակից ավելի պետություններ անշեղորեն մեծացնում է յուրաքանչյուր պետության արտաքին առևտրի ծավալները: Արտաքին առևտրի ծավալներ աճին զուգահեռ մեծանում է մաքսային մարմինների դերը տվյալ պետության արտաքին առևտրի խթանման գործում: Վերջիններս պետք է գործեն որակապես նոր մակարդակի վրա, որտեղ նրանք պետք է ստանձնեն արտաքին առևտրին համակողմանիորեն աջակցման դերը: Սա մի կողմից իրականացվում է մաքսային ձևակերպումների արարողակարգերի հնարավորինս պարզեցմամբ, տարբեր գործընթացների և դրա համար անհրաժեշտ ժամանակի ծախսի զգալի կրճատմամբ, իսկ մյուս կողմից մաքսային հսկողության ավելի ժամանակակից և արդյունավետ մեխանիզմների ներդրմամբ:
Հաշվի առնելով ՀՀ արտաքին առևտրի զարգացման ներկայիս մակարդակը, ինչպես նաև այն, որ Հայաստանի Հանրապետությունն անդամակցում է Համաշխարհային Մաքսային Կազմակեպությանը (ՀՄԿ) և Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպությանը (ԱՀԿ) և դրանով իսկ ունի մի շարք պարտավորություններ, Հայաստանի Հանրապետությունում նույնպես, շարունակաբար իրականացվում է մաքսային արարողակարգերի պարզեցում: Ներդրվել են ապրանքների ընտրողական զննման, ինչպես նաև ինքնահայտարարագրման համակարգեր, աշխատանքներ են տարվում մաքսային ձևակերպումների ժամանակ լրացվող ավելորդ փաստաթղթերի կրճատման, ոչ սակագնային կարգավորման միջոցների տեսակարար կշռի իջեցման ուղղություններով: Նման պայմաններում կատարելագործման են ենթարկվել նաև մաքսային հսկողության մեխանիզմները, 2003թ.-ից սկսած ներդրվել է Հետբացթողումային մաքսային հսկողություն:
Հետբացթողումային հսկողությունը Հայաստանի Հանրապետությունում սկսել է իրականացվել “ՀՀ մաքսային օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին” 2003թ. մարտի 31-ի թիվ ՀՕ-537-Ն օրենքի համաձայն: Նշված փոփոխությամբ, ՀՀ մաքսային օրենսգրքի
1501 հոդվածով սահմանվել է հետբացթողումային հսկողության հասկացությունը: Նշված օրենքի դրույթների կատարման ապահովման նպատակով ՀՀ ԿԱ ՄՊԿ նախագահի հրամանով 20.01.2004թ. մաքսային պետական կոմիտեի կենտրոնական ապարատի կազմում ստեղծվել է հետթողումային հսկողության բաժին: ՀՀ կառավարության 2004թ. հոկտեմբերի 7-ի ՀՀ կառավարության 2003թ. փետրվարի 20-ի N247-Ն որոշման մեջ լրացումներ կատարելու մասին թիվ 1389-Ն որոշման համաձայն, ՀՀ ՄՊԿ նախագահի հրամանով 26.01.2005թ. ստեղծվել է հետբացթողումային հսկողության վարչություն: Վարչությունը վերջնականապես համալրվել է 2005թ. հունիս ամսին:
Հետբացթողումային հսկողության զարգացումը թևակոխեց նոր փուլ՝ կապված Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) Հայաստանի Հանրապետության անդամակցության հետ: Սկսած 2015թ. հունվարից հետբացթողումային հսկողությունը կարգավորվում է ԵԱՏՄ մաքսային օրենսգրքի
99, 122, 131-136 հոդվածներով, ինչպես նաև “Մաքսային կարգավորման մասին” ՀՀ օրենքի
133-140 հոդվածներով:
Համաձայն վերը նշված իրավական ակտերի, հետբացթողումային հսկողությունը՝ ապրանքների բացթողումից հետո իրականացվող
ստուգումն իրենից ներկայացնում է մաքսային հսկողության ձևերից մեկը, որն իրականացվում է անձանց կողմից Մաքսային միության մաքսային օրենսդրությամբ և Մաքսային միության անդամ պետությունների օրենսդրությամբ սահմանված պահանջների կատարումը ստուգելու համար:
Մաքսային ստուգման ժամանակ մաքսային մարմինների կողմից ստուգվում է՝
- ապրանքները մաքսային ընթացակարգով ձևակերպելու փաստը.
- ապրանքների մաքսային հայտարարագրման ժամանակ ներկայացված մաքսային հայտարարագրում և այլ փաստաթղթերում ներկայացված այն տեղեկությունների հավաստիությունը, որոնք ազդեցություն են ունեցել ապրանքների բացթողման մասին որոշում կայացնելու վրա.
- պայմանականորեն բաց թողնված ապրանքների օգտագործման և տնօրինման հետ կապված սահմանափակումների պահպանումը.
- մաքսային գործի բնագավառում գործունեություն իրականացնող անձանց համար Մաքսային միության մաքսային օրենսդրությամբ և Մաքսային միության անդամ պետությունների օրենսդրությամբ սահմանված պահանջների պահպանումը.
- լիազորված տնտեսական օպերատորի կարգավիճակ ստանալու համար անհրաժեշտ պայմաններին անձանց համապատասխանությունը.
- Մաքսային միության մաքսային օրենսդրությամբ և (կամ) Մաքսային միության անդամ պետությունների օրենսդրությամբ սահմանված՝ մաքսային ընթացակարգերի պայմանների պահպանումը, որոնցով ձևակերպման դեպքում ապրանքները չեն ստանում Մաքսային միության ապրանքների կարգավիճակ.
- այլ պահանջների կատարումը, որոնք սահմանված են Մաքսային միության մաքսային օրենսդրությամբ և (կամ) Մաքսային միության անդամ պետությունների օրենսդրությամբ:
Մաքսային ստուգումն իրականացվում է ապրանքները մաքսային ընթացակարգով ձևակերպելիս ներկայացված փաստաթղթերում պարունակվող տեղեկությունների և մաքսային մարմինների մոտ գտնվող այլ տեղեկությունների՝ հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվությունների տվյալների, հաշիվների և Մաքսային միության անդամ պետությունների օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ստացված այլ տեղեկությունների հետ համադրության միջոցով:
Ստուգման ենթակա սուբյեկտների ընտրության նպատակով իրականացվում են վերլուծական աշխատանքներ:
Մաքսային ստուգմանը նախորդում են նախապատրաստական աշխատանքները, որոնց ընթացքում որոշվում է ստուգման ենթակա հարցերի ցանկը, անհրաժեշտության դեպքում՝ մշակվում է դրա իրականացման ծրագիրը:
Մաքսային ստուգումն իրականացվում է
կամերալ մաքսային ստուգման կամ
արտագնա մաքսային ստուգման ձևով:
Կամերալ մաքսային ստուգումն իրականացվում է մաքսային մարմինների կողմից մաքսային մարմնի գտնվելու վայրում՝ առանց ստուգման ենթակա անձին այցելության և առանց հանձնարարականի, առանց դրանք անցկացնելու պարբերականության սահմանափակումների:
Կամերալ մաքսային ստուգումն իրականացվում է ստուգման ենթակա անձի կողմից ներկայացվող մաքսային հայտարարագրերում, առևտրային, տրանսպորտային փաստաթղթերում և այլ փաստաթղթերում ներառված տեղեկությունների, ինչպես նաև նշված անձանց գործունեության մասին՝ մաքսային մարմինների տրամադրության տակ եղած այլ փաստաթղթերի և տեղեկությունների ուսումնասիրության և վերլուծության միջոցով:
Արտագնա մաքսային ստուգումը մաքսային մարմնի կողմից իրականացվում է իրավաբանական անձի գտնվելու վայր, անհատ ձեռնարկատերի գործունեության իրականացման վայր և (կամ) նրանց գործունեության փաստացի իրականացման վայր այցելության ձևով:
Արտագնա մաքսային ստուգումը կարող է լինել
պլանային կամ
արտապլանային:
Պլանային արտագնա մաքսային ստուգումն իրականացվում է մաքսային մարմինների կողմից մշակվող ստուգումների ծրագրով:
Արտագնա մաքսային ստուգումն անցկացվում է վերադաս մաքսային մարմնի ղեկավարի` արտագնա մաքսային ստուգում իրականացնելու մասին գրավոր հանձնարարականի հիման վրա:
Ստուգման ենթակա անձի կողմից ներկայացված տվյալների հավաստիությունը հաստատելու անհրաժեշտության դեպքում մաքսային մարմինը կարող է արտագնա մաքսային հանդիպակաց ստուգում իրականացնել այն անձանց նկատմամբ, որոնք ստուգման ենթակա անձի հետ կապված են ապրանքների հետ գործարքներով (գործառնություններով), որը արտապլանային ստուգում է:
Ստուգման ենթակա միևնույն անձի նկատմամբ պլանային արտագնա մաքսային ստուգումներ իրականացվում են տարին առավելագույնը 1 (մեկ) անգամ:
Լիազորված տնտեսական օպերատորի նկատմամբ պլանային արտագնա մաքսային ստուգումներ իրականացվում են մաքսային մարմինների կողմից 3 (երեք) տարին 1 (մեկ) անգամ:
Արտապլանային արտագնա մաքսային ստուգումներն իրականացվում են առանց դրանք անցկացնելու պարբերականության սահմանափակումների:
Հետբացթողումային հսկողության արդյունքներով կազմվում է«Մաքսային կարգավորման մասին» ՀՀ օրենքի 140-րդ հոդվածով սահմանված մաքսային ստուգման ակտը:
Մաքսային վճարների և Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով մաքսային մարմիններին վճարվող այլ վճարների չվճարման կամ ոչ լրիվ վճարման բացահայտման դեպքում՝ մաքսային ստուգման ակտի հիման վրա, ստուգումն իրականացրած մաքսային մարմնի ղեկավարը ընդունում է մաքսային գործի ոլորտի համապատասխան որոշում (որոշումներ), որոնք կարող են լինել կապված.
- ապրանքի մաքսային արժեքի ուղղման վերաբերյալ որոշում
- ապրանքի ծագման երկրի վերաբերյալ որոշում
- ապրանքի դասակարգման վերաբերյալ որոշում
- մաքսային վճարների գծով արտոնությունների չտրամադրման մասին որոշում
- մաքսատուրքի, հարկերի վճարումից լրիվ կամ մասնակի ազատման չտրամադրման որոշում
- սակագնային արտոնություններ չտրամադրելու վերաբերյալ որոշում
- մաքսային գործի ոլորտի այլ որոշուներ, որոնց հետևանքով առաջանում է մաքսատուրքերի, հարկերի լրացուցիչ հաշվարկում և գանձում
Մաքսային գործի ոլորտում համապատասխան որոշումների ընդունման մասին առաջարկություններն արտացոլվում են ակտի մեջ:
Ստուգվող անձը մաքսային ստուգման ակտը և համապատասխան որոշումը (որոշումները) ստանալուց հետո՝ 10 օրվա ընթացքում, պարտավոր է իրականացնել նշված ակտով և որոշմամբ (որոշումներով) առաջադրված գումարների վճարումը և օրենսդրությամբ սահմանված այլ պահանջներ:
Հետբացթողումային հսկողության վարաբերյալ ավելի մանրամասն տես 2009թ. ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ կողմից հրապարակված
«Ապրանքների և տրանսպորտային միջոցների հետբացթողումային հսկողությունը Հայաստանի Հանրապետությունում» ձեռնարկը